Wij zijn sprinkhanen, we vreten alles kaal

Ruim 10 jaar geleden ontwierp Ronald Rovers de Closing Cycles Calculation Tool die hij MAXergy noemde, een manier om kringlopen naar 0 te rekenen, gebaseerd op één grootste gemene deler voor alle processen: landbeslag. ‘Voordat ik durfde toegeven dat het kon kloppen,’ zegt hij, ‘had ik 3 weken koppijn.’

Begin deze eeuw ging hij bij de universiteit van Wageningen aan de slag met het sluiten van kringlopen. Al doende groeide zijn onvrede over de gehanteerde criteria.

‘Ten eerste waren er te veel, ten tweede gingen ze niet over oorzaken maar over gevolgen, en ten derde werden ze subjectief gewogen. Ik wilde alle processen naar één hard criterium kunnen terugrekenen. En dus niet naar geld, geld is fictief. En CO2 heeft nog nooit van centen gehoord, haha!

Eind 2009 viel het kwartje. We kunnen al ons verbruik terugrekenen naar een m2 land in combinatie met instraling van de zon, gedurende de benodigde tijd om voor mensen bruikbare bronnen te (re)produceren. MAXergy werkt met een soort drietrapsraket: operationele energie ofwel brandstof, embodied energie in gefabriceerde materialen en producten, en circulaire energie om bronnen te regenereren – alle drie uitgedrukt in landbeslag. Hiermee kun je kringlopen naar 0 toe rekenen, op iedere schaal.’

Dit inzicht heeft consequenties voor beslissingen over landgebruik, want de vraag is voortaan wat de meest effectieve omzetting is. Als er naast zon meer energie in een m2 gaat dan eruit komt, resulteert dat onherroepelijk in uitputting en kun je een kringloop niet sluiten. Energietransitie, afvalrecycling en waterbesparing zijn dus geen geïsoleerde opgaven, je moet de sommetjes per m2 vergelijken om te voorkomen dat je de belasting van het één afwentelt op het ander.

Zomer-winterwoning

‘Energie is niet het probleem, de zon levert genoeg,’ zegt Rovers, ‘we lopen stuk op materialen. Delfstoffen en bossen nemen af in kwantiteit en kwaliteit, zand is al op. En als je eerlijk rekent aan een gesloten metalenkringloop geeft dat zo’n gigantische landbeslag dat het zinloos wordt. We kunnen hoogstens nog absoluut noodzakelijke dingen maken als schoppen en messen. Geen tractoren van 6 ton, of erger: aluminium vliegtuigen.’

De methode levert verrassende inzichten op. Neem huisisolatie: ‘Met dak- en gevelisolatie, vloerverwarming en warmtepomp kom je voor 1 huis uit op 0 operationele energie, en de embodied energie heb je er in pakweg 7 jaar uit. Maar uitgerold over 7 miljoen Nederlandse woningen zitten we meteen boven de emissiegrens van 1,50 opwarming vanwege de hoeveelheid met fossiele brandstof geproduceerde embodied energie. En we hebben de belasting naar de materialen verplaatst, dat soort denkfouten zie je vaak. We moeten naar een zomerwinterwoning, met alleen een eetkeuken verwarmd, verder kleed je je goed aan. Je gaat toch niet een hele woning inpakken alsof het 365 dagen per jaar vriest?’

Urban Harvest+

In Wageningen ontstond ook het model Urban Harvest+, waarmee je voor stedelijke gebieden in kaart brengt hoe ze zodanig kunnen veranderen dat ze voor energie, materialen en water op 0 uitkomen. Kerkrade West werd het proefproject. ‘Toen we het resultaat presenteerden, met onder andere 27 windturbines om de wijk heen, schoot de wethouder me nog net niet overhoop. “Wil je dat nooit naar buiten brengen?” zei hij. We hebben het natuurlijk wel gepubliceerd. Later hebben we bekeken met hoeveel ommeland een stad van een zekere grootte kan overleven, eventueel in ruilverband met buursteden. Het bleek dat mensen op Limburgniveau konden overleven. Op een vegetarisch dieet.’

De reactie van de wethouder is symptomatisch. In Rovers’ tijd als lector aan de Zuyd Hogeschool liepen al zijn MAXergy onderzoeksvoorstellen schipbreuk. ‘De voedingsbodem ontbrak, en ontbreekt eigenlijk nog steeds. Het overzien en toepassen van de vereisten voor gesloten kringlopen, die stap is te groot. Om het toch over het voetlicht te brengen ben ik de methode op conferenties gaan presenteren, waarbij ik mensen vroeg hem lek te schieten. Dat gebeurde niet. Maar ik ga de wereld in mijn eentje niet veranderen. Ik kan wel de kennis beschikbaar maken.’

Sluis slopen

Inmiddels is Rovers weer aan het rekenen geslagen, onder andere voor Rijkswaterstaat. ‘In antwoord op de vraag hoe Rijkswaterstaat rekening zou kunnen houden met landbeslag, heb ik een rekenexercitie gedaan over het sluiscomplex bij Lith. Mijn conclusie was dat ze, om de kringloop te sluiten, een hefsluis moesten afbreken. Het ijzer was nodig om een warmtewisselaar te maken om energie uit de Maas te winnen. Dan liggen al die boten te wachten ja! Maar tijd is de cruciale factor in duurzaamheid. Wij willen steeds versnellen, terwijl het juist langzamer moet. Dat was hier mooi zichtbaar. Of we sluiten die kringloop niet, of we gaan in de kuip zitten met een biertje tot de overgebleven sluis opengaat.’

Het programma Verrijkende Landbouw[1] zorgde voor een andere recente rekenoperatie: hoe ziet kringlooplandbouw eruit? ‘De reguliere landbouw verbruikt veel meer operationele en embodied energie dan er aan voedselenergie uitkomt. Output is zaligmakend, input wentelen we af op bronnen buiten ons gezichtsveld, zoals het Amazonewoud.

Meino Smit, een Wageningse promovendus, rekende uit dat er gemiddeld 6 keer meer energie in de Nederlandse landbouw gaat dan eruit komt. Volgens de literatuur moet er ongeveer 10 keer meer uitkomen dan erin gaat, omdat transport, bewerking en koken ook nog energie slurpen. En het landbeslag is nog groter. Nu proberen we een soort ruimtecatalogus te maken: hoeveel energie en landbeslag zijn gemoeid met welke bewerkingsactiviteit per hectare? Stel: je ploegt een half uur met een tractor op biodiesel, dan heb je een bepaald landoppervlak nodig om die te produceren. Plus de embodied energie van de tractor. Reken je de kringloop sluitend, dan moet die tractor de deur uit.’

Plichten van de Mens

Maakt het soort bodem niet uit?

‘Eerst moet het fysisch kloppen. Gaat er meer energie in dan uit, dan wordt het nooit sluitend. Daarna komt het biologische verhaal: grondkwaliteit, klimaat en dergelijke. Die twee lagen bepalen wat kán. Daar overheen ligt de sociale laag waarin we bepalen wat wij willen, en de institutionele laag die bepaalt wat we toelaten. Maar vervolgvragen zijn zinloos als het fysisch al niet klopt. Documenten als het Brundlandtrapport en de Rechten van de Mens kijken onvoldoende naar wat kán. We hebben ook Plichten van de Mens nodig, die op fysisch-biologisch gebied moeten aangeven binnen welke grenzen we kunnen opereren.

In het voortraject van de ontwikkeling van de Sustainable Development Goals (SDGs) heb ik tevergeefs ingebracht dat we de minimum hoeveelheid voedsel, water, materialen en energie per persoon moeten berekenen, en daarop de SDGs baseren voor 7 miljard wereldburgers. De SDGs van nu zijn een vergaarbak. 50 % is gevolg, geen oorzaak, en de oorzakelijke doelen zouden een rangorde moeten hebben. Zonder lucht leef je 3 min, zonder water 3 dagen, zonder voedsel 3 maanden, zonder materialen 3 jaar, zonder externe energie eeuwig. Daarop moet je besluiten nemen als het kritiek wordt – denk aan het zwartste pandemiescenario.’

Vlucht vooruit

Hoe zit het met andere vormen van duurzame energie?

‘Aardwarmte is een basisvloerverwarming, wind en waterkracht zijn afgeleid van de zon.’ En kernenergie? ‘In de jaren 80 liep ik er tegen te protesteren; nu moet ik toegeven dat het geen CO2 uitstoot en kerncentrales minder dodelijk zijn dan we dachten. Misschien kunnen we zelfs kernafval de baas. Maar! We hebben nog voor 150 jaar uranium, minder als we meer centrales bouwen. Thoriumreactoren staan er de eerste 30 jaar niet, te laat dus voor klimaatverandering. En het belangrijkste: met meer kernenergie gaan we nog harder tekeer. Hup, 10 datacentra erbij! Het is een uitvlucht om onze levensstijl te handhaven. Hoe goed de energiebron ook is, de gevolgen van onze consumptie zullen ons inhalen. Volgens de OECD verbruiken we in 2050 4 keer zoveel grondstoffen als nu. Als je beseft wat wij aan het doen zijn … Je broek zakt ervan af.’

Hoort in de berekeningen ook niet iets als waterbeslag thuis?

‘In principe kan dat, want ook uit waterlichamen kun je grondstoffen en voedsel winnen, al kost dat weer meer energie. Maar het bezwaar is hetzelfde als bij kernenergie: het is een vlucht vooruit, om maar te blijven groeien. Feitelijk gebeurt dat al, met windparken en uitbreidingen van kuststeden in zee. Er is overigens ook een 3D-variant van MAXergy mogelijk: een kubieke meter. Voor de opbrengst van een windmolen bijvoorbeeld maakt het veel uit hoe hoog die zit. Maar dat vereist software voor grote databestanden.’

Horen voedselbossen ook in een dergelijk 3D-model?

‘Precies. Mijns inziens moeten we iedere vierkante – of eigenlijk kubieke – meter gaan beplanten voor materialen, voedsel en biodiversiteit, ook in steden. Ik experimenteer zelf met voedselbos op 50 m2 van onze tuin, nu begin ik aan het tweede stuk. Zo verover ik de tuin langzaam op mijn vrouw, haha! We gaan het niet doen, maar van 300 m2 moeten we kunnen overleven.

Ik zit ook in de bamboe. Voor een onderzoek naar bamboe frames voor zonnecellen hebben we de MAXergy tot het gaatje doorgerekend; helaas stopte de financiering. Daarna heb ik met die onderzoeker een kersenboomgaard gekocht en tussen de bomen 8 soorten bamboe geplant, om te zien wat in Nederland de opbrengst kan zijn. Bamboe is het bouwmateriaal van de toekomst; platgewalst en geperst is het zo sterk als staal.’

Koorts

Waar zit het vliegwiel voor gesloten kringlopen?

‘Als ik eerlijk ben … in een democratisch land gaat het niet werken. Helemaal niet als dat het liberaal kapitalisme omarmt, gebaseerd op ongelimiteerde groei. Democratie is nooit duurzaam: de helft plus één beslist en die belooft altijd méér, zo goedkoop mogelijk. Duurzaamheid kost geld!

Ik denk dat de economie eerst moet crashen. Landen zien dat nu naderen en willen hun eigen hachje redden. De strijd om grondstoffen gaat nog feller worden. Wij zijn als sprinkhanen, we vreten alles kaal en dan stort de populatie in. Als je een beetje van bovenaf kijkt, zie je dat de aarde ziek is en het immuunsysteem op hol dreigt te slaan. Het begint met koorts: klimaatopwarming. De coronapandemie kun je zien als reactie van het aardse immuunsysteem. Het brengt onze samenleving in crisis. We deglobaliseren en gaan terug naar de levensstandaard van de jaren vijftig en zestig. En dan? Ik stel voor dat we een basisloon instellen en de privatisering van land ongedaan maken. Dat is het domste dat we ooit hebben toegelaten. Land is het echte kapitaal waar we met zijn allen van moeten bestaan. Dat moeten we delen, niet laten uitmelken door een paar eigenaren.’

[1]     Ontstaan uit het Initiatief Bewust Bodemgebruik, ontwikkeld in een breed samenwerkingsverband van Royal HaskoningDHV, Aequator, De Coöperatieve Samenleving, Wij.land, Kadaster en RiBuilT. Financieel mogelijk gemaakt door het  Uitvoeringsprogramma van het Convenant Bodem en Ondergrond van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat.

Tekst en foto © Liesbeth Sluiter